16 июля Гродно празднует 76-ю годовщину освобождения от немецкой оккупации. Считается, что в этот день в ходе наступательной операции «Багратион» подразделения Красной Армии освободили Гродно. Однако немцы покинули левобережную часть города только через 8 дней.
Оккупация Гродно длилась 1128 дней. 16 июля, после освобождения правобережной части города, 17 воинских частей и соединений были удостоены звания «Гродненских».
Во время Второй мировой войны город был разрушен на 43%. Фабрики, заводы и жилые районы были сильно повреждены. Население сократилось вдвое.
1. Гродно освобождали кавалерия и британские танки
3-й Гвардейский кавалерийский корпус генерала Осликовского был одним из первых, который вошел в Гродно в июле 1944 года. А первым принято считать эскадрон 23-го кавалерийского полка под командованием Овчинникова. Почему-то роль кавалеристов в освобождении Гродно до сих пор упоминается крайне редко, а именно они 15 июля приняли первыми удар противника на себя.
Также известно, что на вооружении полка были не только советские танки Т-34, но и английские Мк III «Валентайн», которые поставлялись по программе ленд-лиза. Принимал участие в освобождении Гродно и один трофейный немецкий танк «Пантера».
2. Танковая дивизия СС «Мертвая голова» защищала левый берег Гродно
Немецкое командование организовало серьезную защиту линии Немана в районе Гродно. Эта река была последней крупной помехой для Красной армии перед немецкой территорией — провинцией «Восточная Пруссия». На усиление защиты пехоте и полицейским частям немцы в район левобережной части Гродно бросили еще элитную танковую дивизию СС «Мертвая голова». Возможно, именно поэтому вторая часть Гродно была освобождена только через 8 дней.
3. В боях за Гродно советские батальоны повторили подвиг Брестской крепости
Мало кто знает, но в боях за Гродно на форте № 1 в окружение попали два батальона с 42-й стрелковой дивизии. Эти батальоны фактически повторили подвиг обороны Брестской крепости. В окружении они боролись с дивизией «Мертвая голова». Многие защитники погибли. Один из лейтенантов батальона Подгурский оставил посмертную записку: «Мы умираем, но не сдаемся. Отомстите за нас, товарищи». Стоит отметить, что 42-я стрелковая дивизия также принимала участие в обороне Брестской крепости.
4. Гродно от разрушения спасли саперы-спецназовцы
Оставляя Гродно, немцы успели заминировать самые важные здания города, но в течение нескольких дней инженерам 1-й Гвардейской отдельной инженерно-штурмовой бригады полковника Визирова удалось спасти большую часть от разрушений. Бригада имела отличный уровень подготовки, автоматическое оружие, бронежилеты, маскхалаты и прочее. Можно сказать, гвардейцы были спецназом того времени.
5. Авиация прикрывала переправы через Неман
Во время сражений за Гродно действовали в основном истребители. Это была 309-я воздушная дивизия. Уже 15 и 16 июля они сражались в небе над городом. Самолеты пытались прикрыть переправу через Неман. Но это у них не очень получалось, немцы успевали их уничтожить. Капитан Щеголев из 162-го истребительного авиационного полка сбил «Юнкерс-87» в районе Гродно 16 июля и «Фоке-Вольф-190» 17 июля. Поддержать пехоту штурмовики Ил-2 в сражении за город не успевали. Они появились на поле боя только 20 июля, когда уже шли бои на западе Гродно. Это были полки 230-й штурмовой дивизии. которые находились в Скиделе. Именно они начали охоту на тигров из 3-й танковой дивизии СС «Мертвая голова». У них был приказ уничтожить в первую очередь немецкую бронетехнику. Штурм был очень эффективный, самолеты вылетали почти на каждый час и практически висели над немцами.
Чытайце таксама: Гісторык перамог камунальнікаў: на танку зноў памянялі надпіс і цяпер ён канчатковы
Чытайце таксама: «Карціна распавяла праўдзівую гісторыю». У Гродне паказалі фільм пра вызваленне горада ў ліпені 1944
После освобождения было насилие и грабежи
После освобождения из-за большого количества солдат в городе возросла преступность, пострадали местные жители. Сначала советские освободители делали то, что хотели в Гродно. Об этом рассказала 84-летняя гродненка Елена Елизарова (Пилец). Жила на улице Орла (совр. Аксенава).
«Такое цяжка казаць, але былі ўсякія выпадкі пасля вызвалення горада. Адна 60-гадовая жанчына з нашай вуліцы пайшла ў суседні лес за грыбамі, злавіў яе нейкі рускі салдат і згвалціў. Прыбегла да нас у двор і пачала горка-горка плакаць. Мама яе доўга слухала і суцяшала, а потым ёй сказала: «Ну чаго равеш? Паспрабавала яшчэ разок на старасць гадоў». Я тады не разумела нічога, але словы яе запомніла на ўсё жыццё. Ужо дзесьці ў 1945 годзе гэтую жанчыну і яе сям’ю вывезлі ў Сібір. Там яна і памерла, а яе дзяцей рэабілітавалі і яны вярнуліся ў Гродна.
Пасля выпадку са згвалтаваннем мама баялася і не выпускала нас на вуліцу. Неяк у адзін дзень я была каля дома і ўбачыла каля акна двух салдат. Яны трымалі рэчы майго бацькі і братоў, былі ў хаце. Як пабачылі мяне, то ўсё пакідалі і праз плот суседскі ўцяклі. Мама сказала, што яны паспелі забраць з сабой толькі адну алюмініевую міску з кашай. Потым мы яе знайшлі побач з другім домам. Тады па горадзе было шмат крадзяжоў, салдаты рабавалі. Праз нейкі час такія злачынствы спыніліся".
«Немцы з так званымі здраднікамі адыходзілі на захад»
Падчас вызвалення Гродна савецкімі войскамі ў ліпені 1944 года каля дома сям'і Барэвіч на вуліцы Беластоцкай (суч. Суворава) было шматлюдна — немцы масава адыходзілі. Распавядае Алена Барэвіч (1931 г. н.)
«Памятаю, як у ліпені 1944-га падчас вызвалення ў нас адзін немец хаваўся ў склепе ад абстрэлу. Мама яго гнала, а ён з карабінам сядзеў. Быў, мабыць, нейкі дурны, баяўся за ўсё. А так у чарговы раз натоўп людзей быў на нашай вуліцы. Немцы з іншымі, так званымі здраднікамі, адыходзілі на захад.
Праз некаторы час зноў гналі людзей, толькі ўжо ў зваротным кірунку. Потым пайшлі каровы, якіх гналі з Германіі. Дык у нас нават травы не было ў двары. Жанчын прасілі даіць гэтых бедных кароў".
Пярэселку выратавалі савецкія разведчыкі
У ліпені 1944 года пры адступленні немцы ледзь не спалілі Пярэселку разам з некаторымі жыхарамі. Вяскоўцаў выратавалі савецкія разведчыкі. Успамінае 86-гадовая Аліцыя Кізюкевіч.
«Летам 1944 года набліжаўся фронт і мы з бацькамі пайшлі хавацца ў лес да крэйдавых гор. Наша бабуля засталася ў вёсцы, былі там і іншыя жыхары. Яны даглядалі дамы і гаспадарку. Немцы, калі адыходзілі, зайшлі да нас у вёску і ўсіх, хто застаўся, сабралі ў адным доме. Пабудову збіраліся падпаліць. Адзін хлопец здолеў выбрацца праз дах і прыбег да нас у лес, сказаў што будзе Пярэселка гарэць. Некаторыя маладыя хлопцы залазілі на хвоі і глядзелі, але дыму не бачылі. Як высветлілася, немцы не паспелі сысці, як у вёсцы з’явілася савецкая выведка. Так у нас засталіся пабудовы і жыхары».
Летам 1944 года Іосіф чарговы раз мог страціць жыццё. Гэтым разам ён стаў з сябрамі збіраць зброю і боепрыпасы, якіх у горадзе на той момант было вельмі шмат. Таксама правяралі забітых і бралі ў іх некаторыя рэчы.
«Мы нічога не баяліся»
У ліпені 1944 года Іосіфу Компелю было 9 гадоў. Пасля вызвалення Гродно разам з сябрамі ён стаў збіраць зброю і боепрыпасы. Таксама правяралі забітых і бралі ў іх некаторыя рэчы.
«У 44-м у мяне быў цэлы арсенал зброі, палова хлява гэтым была запханая. Там і гранаты былі, пісталеты, аўтаматы нямецкія і савецкія, кулямёты. Усё што хочаш, толькі танка і гарматы не было. А іх, падбітых, хапала на палях, уздоўж Грандзіцкай (суч. Горкага). Іншы раз нясеш пісталет у хлеў і глядзіш, што ў цябе такі ўжо ёсць, то выкідаешь яго праз плот да суседзяў.
Пасля баявых дзеянняў сярод груды зброі на палях і некаторых вуліцах горада ляжалі і салдаты, і грамадзянскія. Цела гнілі, іх ніхто не спяшаўся хаваць. Мы нічога не баяліся і збіралі ўсё, што трэба было. Былі выпадкі, што здымаеш з забітага немца боты, як пацягнеш — і разам з ім палова ногі адрываецца. Частку цела выкідаеш, а боты забіраеш. Такі быў час.
Выявіў я неяк капсулу ад снарада. Забраў дадому і пачаў разбіраць. На печку паклаў - і як ірванула! Брата маленькага нават у акно адкінула, а мне адарвала пальцы і атрымаў розныя пашкоджанні. Праз некалькі дзён да мяне прыйшоў сусед з Грандзіцкай, старэйшы за мяне быў, называлі яго Козебрудка. Кажа мне такі: «Навошта палез? Калі не ўмееш, не бярыся». І што вы думаеце, праз некалькі дзён мне пацаны перадаюць, што Козебрудка падарваўся. Я да яго прыйшоў дадому, а ён з адарваным пальцам, параненай рукой і абгарэлым целам. Быў чорны, як малпа. Знявечыў сябе. І тады я яму сказаў: «Ніколі не смейся з іншых».
